Toen Timo Veen in Zwolle kwam wonen, bleken voor zijn wijk volop plannen te worden gemaakt voor aardgasvrij wonen. Dat gebeurde in eerste instantie buiten de bewoners om. Nadat zij betrokken waren, werd Veen door hen gevraagd als onafhankelijk projectleider. Naast deze gedeeltelijk betaalde functie bleef hij ook vrijwilliger. 'Het was pionieren, ik moest echt mijn weg zoeken', vertelt hij.
Het Overlegorgaan Fysieke Leefomgeving (OFL) onderzoekt sinds 2019 samen met een breed speelveld het vraagstuk omtrent participatie in het aardgasvrij maken van wijken. De afgelopen jaren zijn we veel moedige praktijken tegen gekomen. Een moedige praktijk is een praktijk die werkt aan het aardgasvrij maken van wijken of eraan raakt. Het zijn participatiepraktijken die daadwerkelijk hebben plaatsgevonden en het net even anders doen.
Begin 2018, vlak nadat hij met zijn gezin in Zwolle was komen wonen, hoorde Veen voor het eerst dat er plannen werden gemaakt om zijn wijk Berkum aardgasvrij te maken. De gemeente, provincie, enkele onderwijsinstellingen, woningbouwcorporatie DeltaWonen, de Rabobank, VNO-NCW en netbeheerder Enexis wilden gezamenlijk uitvinden wat het betekende om met een wijkaanpak invulling te geven aan de energietransitie. Daarvoor bestonden tot dan toe alleen versnipperde initiatieven, verspreid over Nederland. Als vrijwilliger bij Duurzaam Berkum raakte Veen hierbij betrokken.
Van start zonder bewoners
'Ze kozen Berkum onder andere uit omdat het een goed georganiseerde wijk is, met een actief verenigingsleven. Opvallend genoeg ging men van start zonder bewoners te betrekken bij de plannen', aldus Veen. 'Tot men zich begon af te vragen hoe die er eigenlijk tegen aankeken.' De verantwoordelijk wethouder zocht daarop contact met de wijkvereniging en de voetbalvereniging. Die verklaarden zich bereid de plannen te steunen, onder twee voorwaarden: compensatie voor de eventuele nadelen van 'first mover' zijn in de energietransitie en mee kunnen bepalen welke keuzes gemaakt worden.
Meepraten en meebeslissen
De wijk vroeg goede begeleiding, kennis en expertise voor bewoners en eventueel financiële hulp bij de benodigde investeringen. Als 'first movers' lopen bewoners immers het risico dat technische oplossingen snel goedkoper of beter worden nadat zij als pioniers zijn ingestapt. Daarnaast stelde de wijk als voorwaarde dat bewoners mee konden praten en beslissen over de plannen voor hun wijk. Dat betekende dat bewoners gingen deelnemen aan de verschillende projectgroepen die waren gestart. Zo ontstond een intensieve samenwerking tussen de professionele stakeholders en bewoners.
Onafhankelijk projectleider
Voor de aardgasvrijtransitie in Berkum waren drie afzonderlijke projectgroepen in het leven geroepen. Eentje voor de sociale kant van de transitie, inclusief communicatie en participatie, eentje voor de financiële haalbaarheid en eentje voor de benodigde techniek. 'Wat bleek nu? Er was te weinig coördinatie en onderlinge afstemming tussen deze projectonderdelen,' vertelt Veen. 'De wijk wilde daarom een bewoner als onafhankelijk projectleider aanstellen. Daar werd ik voor gevraagd. Ik heb ja gezegd, en omdat het meer werk was dan ik als vrijwilliger kon doen, is afgesproken dat ik acht uur per week betaald kreeg door de gemeente en de provincie. Daarnaast bleef ik ook nog enkele uren als vrijwilliger werken, zoals ik tot dan toe deed.'
'Voor mij als projectleider was het een spannende tijd. Er was niet één duidelijke opdrachtgever om verantwoording aan af te leggen over het project. Het was pionieren, ik moest echt mijn weg zoeken. Ik heb veel aandacht aan de bewoners gegeven, omdat zij de uiteindelijke doelgroep waren.' Mede op verzoek van Veen is er daarom een klankbordgroep gekomen met bewoners, zodat hun stem goed gehoord werd. Daarnaast kwam er ook een bestuurlijk overleg met vertegenwoordigers van de gemeente, provincie en woningbouwcorporatie, onder voorzitterschap van een onafhankelijk voorzitter uit de wijk.
Drieledige opdracht
'De opdracht die ik als projectleider had was drieledig: zorg voor een organisatie, een wijktransitieplan en voor financiering,' vertelt Veen. Daar is hij mee aan de slag gegaan. Als organisatie is Stichting Duurzaam Berkum opgericht met een daaronder vallende energiecoöperatie, Berkum Energieneutraal. Die laatste is bedoeld voor het moment waarop er in de wijk daadwerkelijk energie opgewekt gaat worden. Als organisatie heeft Duurzaam Berkum samen met de gemeente Zwolle gezorgd voor communicatie, onder andere via bewonersavonden, de website Berkum Energieneutraal en artikelen in de wijkkrant.
Gesprek aangaan in de wijk
Over de manier waarop je met bewoners in gesprek gaat, zegt Veen: 'Volgens mij moet je het niet over de energietransitie hebben, maar met bewoners kijken naar wat hen bezighoudt en wat de uitdagingen zijn in hun wijk. Dat kan veiligheid zijn of buurtwerk of zelfs iets als tegels wippen. Stel dat je daarover in gesprek gaat, over het vergroenen van tuinen door een paar tegels eruit te halen. Dat kan een aanleiding zijn om het over klimaatverandering te hebben. Dat kan weer het vertrekpunt zijn voor een gesprek over de toekomstige energievoorziening in de wijk.'
Wijktransitieplan gemaakt
'Het wijktransitieplan hebben we begin 2019 opgeleverd', zegt Veen. 'Het doel is om van Berkum een energieneutrale wijk te maken. De realisatie daarvan verloopt via drie sporen: energie besparen, een wijkenergiesysteem en zogenoemde collectieve opwek.' Het wijkenergiesysteem levert warmte in huis op een nieuwe manier, bijvoorbeeld via een warmtenet of via het bestaande gasnet met een alternatief gas. Energie besparen is daarvoor een voorwaarde. De collectieve opwek is nodig om het toegenomen stroomverbruik bij alternatieve warmte in huis te compenseren.
Moedige keuze gemeente
De keuze voor het wijkenergiesysteem is nog niet gemaakt. Veen: 'De gemeente Zwolle heeft in haar transitievisie warmte het alternatief voor Berkum bewust open gelaten en daarmee nog geen keuze gemaakt voor een systeem. Dat vind ik moedig van de gemeente, want eigenlijk moet die keuze al gemaakt worden in deze eerste gemeentelijke verkenning. Wij hebben gezegd: als je serieus om wilt gaan met de stem van de bewoners in Berkum, moet je ze ook invloed geven op deze beslissing. Dat heeft de gemeente dus gedaan.'
Programma Aardgasvrije Wijken
Financiering van het plan heeft Berkum Energieneutraal in de aanloopfase gerealiseerd via de Regeling Reductie Energiegebruik (RRE) en ondersteuning vanuit de provincie Overijssel en gemeente Zwolle. 'We hebben twee keer met succes een RRE-subsidie aangevraagd', zegt Veen. 'Daarna is Berkum een proeftuinwijk geworden van het landelijke Programma Aardgasvrije Wijken (PAW) en heeft het project een subsidie van vier miljoen euro uit dit programma ontvangen.' Nadat ook deze mijlpaal bereikt was, is Veen in de zomer van 2021 gestopt als projectleider, vanuit de gedachte dat een nieuwe projectfase om nieuwe mensen vraagt.
Samenwerking essentieel
Over zijn ervaring met de energietransitie in Berkum zegt Veen: 'Mijn overtuiging is dat de overheid, ondernemers of bewoners complexe vraagstukken niet alleen kunnen oplossen. Je hebt je tot elkaar te verhouden en moet elkaar ook ruimte gunnen.' Hij is er niet van overtuigd dat initiatieven zonder meer aan de markt kunnen worden overgelaten. Veen: 'Ik denk dat de overheid of de wijk zelf het initiatief moet nemen om over te gaan op aardgasvrij wonen. De overheid hoeft het niet allemaal te regelen, maar is er om de energietransitie te faciliteren, zo nodig de eerste stap te zetten en het gesprek op gang te brengen.'