Begin 2023 start op het Amsterdamse WG-terrein de aanleg van een warmtenet voor vijftienhonderd huishoudens. In weinig Nederlandse buurten is de transitie naar aardgasvrij wonen zo ver gevorderd. Initiatiefnemer Ted Zwietering: 'We zijn pragmatisch, maar ook heel principieel in onze uitgangspunten. Precies dat geeft ons in de wijk geloofwaardigheid.'

Hoewel energiecoöperatie KetelhuisWG een subsidie van 7,7 miljoen euro uit het Programma Aardgasvrije Wijken (PAW) heeft gekregen, vermijdt Zwietering het liefst de aanduiding 'proeftuin' die wijken in dit programma krijgen. 'Het woord proeftuin vinden de meeste mensen vreselijk. Die willen in hun wijk of huis helemaal niet experimenteren met de beste aanpak, die willen gewoon zekerheid. Dat is dan ook wat wij proberen te bieden met onze plannen', zegt hij over het Amsterdamse aardgasvrijproject waar hij als bewoner het initiatief toe nam.

Kopgroep van bewoners

Het is eind 2018 als Zwietering een kopgroep van buurtbewoners om zich heen verzamelt. Voor hun buurt op het terrein van het voormalige Wilhelmina Gasthuis in Amsterdam Oud-West richten zij energiecoöperatie KetelhuisWG op. Zwietering is op dat moment net met pensioen, na veertig jaar in dienst van de overheid te zijn geweest. In zijn laatste functie als programmadirecteur bij de gemeente Den Haag, onder andere verantwoordelijk voor het Haags Warmte Initiatief, zag hij veel duurzame plannen niet doorgaan. 'Ik wilde het in mijn eigen buurt wel voor elkaar krijgen', verklaart hij zijn persoonlijke motivatie.

Heldere uitgangspunten

Als je de buurt ingaat met plannen om van het aardgas af te gaan, is eerste vraag die mensen stellen: 'Wat gaat het kosten?', aldus Zwietering. Om bewoners op dit punt te ontzorgen, heeft KetelhuisWG een spijkerhard uitgangspunt geformuleerd waar niet vanaf wordt geweken: bewoners betalen straks niet meer dan nu. De andere twee uitgangspunten zijn: 'honderd procent fossielvrij' en 'we gaan er zelf over'. Dit laatste betekent dat bewoners via de coöperatie eigendom worden van hun eigen energiebedrijf, zonder samenwerking met een bestaande energieleverancier.

Energie als 'common good'

'Energie is in onze ogen een 'common good' en niet iets dat je aan de markt moet overlaten', vertelt Zwietering. 'We bieden bewoners meerjarige zekerheid over de prijs die ze voor hun energie betalen.' De coöperatie heeft op deze manier zo'n 350 leden geworven, die achter de plannen voor een geheel eigen energievoorziening staan. De gekozen techniek is die van de aquathermie, het nabije Jacob van Lennepkanaal gaat als warmtebron fungeren, in combinatie met warmte-koude-opslag in de bodem. De aanleg van het warmtenet in de buurt start begin 2023, is de planning. De aannemer legt nu de laatste hand aan de plannen.

Herhaalbare aanpak

'We weten nu dus dat we met 350 meter kade en een halve windmolen in Amsterdam een hele wijk kunnen verwarmen', vat Zwietering het technisch en financieel onderzoek dat de kopgroep heeft laten doen samen. De aanpak op het WG-terrein is wat hem betreft op vele plaatsen herhaalbaar. 'Voor mij persoonlijk is de uitdaging nu laten zien dat dit in Amsterdam nog tachtig keer kan', zegt Zwietering. Met dat doel houdt de kopgroep op het WG-terrein dan ook een logboek bij. 'Daarmee kunnen andere coöperaties of collectieven de stappen zetten die nodig zijn om resultaat te boeken. Wij weten inmiddels wat werkt.'

Stadsvernieuwing als model

'Ik heb tien jaar intensief meegewerkt aan de stadsvernieuwing in Amsterdam in de jaren tachtig, onder wethouder Jan Schaefer. Dat is mijn leerschool', vertelt Zwietering. 'Schaefer had drie simpele principes: mensen moeten weten wat het kost, wat de kwaliteit is die ze krijgen en hoe het proces verloopt. Ik denk dat je bij de energietransitie op een vergelijkbare manier duidelijkheid moet scheppen. Neem een principe als betaalbaarheid: als je daarover doorvraagt bij politici of beleidsmakers, is vaak niet helder wat ermee bedoeld wordt. Daarom zijn wij daar wel heel duidelijk over: het kost straks niet meer dan nu.'

Niet meer betalen dan nu

Hoe KetelhuisWG erin slaagt bewoners straks niet meer te laten betalen dan nu, verklaart Zwietering als volgt: 'De belangrijkste factor in de prijs die eindgebruikers betalen is uiteindelijk financieel rendement. Onze energiecoöperatie hanteert een intern rendement van twee procent, tegen dat percentage lenen we ook bij de bank. Als je een energiebedrijf een businesscase laat maken, rekenen ze met acht tot elf procent intern rendement, terwijl ze ook tegen twee procent financieren. Zij hanteren dus een flinke risico-opslag. Dat maakt het een stuk duurder voor de eindgebruiker.'

Onafhankelijk positie

'We hebben eigenlijk steeds alles goed gedaan, maar ook wind mee gehad, met subsidies van de gemeente Amsterdam en later de PAW-subsidie. Er was kennelijk het basisvertrouwen dat wij het kunnen', zegt Zwietering. 'We hebben met heel veel mensen in Nederland contact, met allerlei soortgelijke initiatieven. Dan valt op dat wij consequent kiezen voor onafhankelijkheid. We werken niet samen met een projectontwikkelaar of een energiebedrijf. We hebben er als bewonerscoöperatie voor gekozen een nieuwe positie in te nemen ten opzichte van overheid en markt. Honderd procent eigenaarschap, dat zie je niet veel.

Duidelijkheid scheppen

'Door die onafhankelijkheid hebben we ook een bepaalde mate van zelfvertrouwen ontwikkeld. We kunnen daardoor de stappen blijven zetten die nodig zijn. We hebben een goede planning, waarin we het proces verstandig gestructureerd hebben en weten wat het kritische pad is. Zo halen we toe nu toe strikt onze doelen', aldus Zwietering. 'Ik denk dat we voor Nederland naar een model toe moeten met een herhaalbare aanpak, op basis van heldere principes. Net als in de stadsvernieuwing moet je in de energietransitie ook duidelijkheid en voorspelbaarheid scheppen.'