Vanuit Alliander werkt Celina Kroon aan de ontwikkeling van het Buurt Energie Systeem. Dat gebeurt op locaties in het land en via een landelijke coalitie. Een technisch en sociale innovatie die lokaal eigenaarschap mogelijk maakt. En een systeem met grote ambities. ‘De ambitie is om een herhaalbare oplossing voor 1000 buurten te ontwikkelen.’

Alliander is een energienetwerkbedrijf dat via kabels en leidingen aan ruim drie miljoen Nederlandse huishoudens en bedrijven elektriciteit, gas en warmte levert. ’Het Buurt Energie Systeem is opgezet, omdat wij ontdekten dat er in de warmtetransitie allerlei drempels waren waarom het onvoldoende en met onvoldoende snelheid van de grond kwam.’, zegt Kroon. Enerzijds waren er technische ‘drempels’ om alle bestaande woningen aardgasvrij te maken. Anderzijds waren er sociale ‘drempels’. De drempels samen vormden de basis om te komen tot een strategische oplossingsrichting voor de bestaande gebouwde omgeving: het Buurt Energie Systeem. Een oplossingsrichting die Alliander niet alleen kan ontwikkelen. ‘Er ontstond een idee, maar meteen dachten we: ‘Dit kunnen we niet alleen. Dit moeten we samen met anderen gaan doen.’

Technische drempels

Toen twee jaar geleden het idee ontstond voor het Buurt Energie Systeem, was er voor 40 procent van de bestaande woningen in Nederland nog geen passende technische oplossing voorhanden om aardgasvrij te worden. Het gaat om buurten met matige geïsoleerde huizen, zonder op de korte termijn een lokaal beschikbare warmtebron en waar individuele oplossingen voor de woningen niet passend zijn. Tegelijkertijd willen veel gemeenten beginnen met het aardgasvrij maken van wijken, want in het Klimaatakkoord is afgesproken dat in 2030 1.5 miljoen woningen aardgasvrij zijn. ‘Dan moet je echt nú beginnen.’, zegt Kroon.

Sociale drempels

Naast de technische uitdagingen, merkte Kroon in gesprekken op dat ‘er geen oplossing was die het vertrouwen verdiende van bewoners.’ Dit kwam ook naar voren uit de nieuwsberichten in de media en in de evaluatie van de eerste ronde proeftuinen aardgasvrij wijken: ‘Ik heb geen zeggenschap over de bron die mijn huis gaat verwarmen.’, ‘ik mis de transparantie in hoeveel het gaat kosten.’, en, ‘dan zit ik vast aan een contract voor de komende dertig jaar, dat wil ik niet.’, waren geluiden die naar voren kwamen. Ook deze sociale drempels vormden de directe aanleiding voor de ontwikkeling van het Buurt Energie Systeem.

Het Buurt Energie Systeem

Een Buurt Energie Systeem is een kleinschalig collectief warmtesysteem. ‘Je kan klein starten met 200 tot 800 woningen en vanuit daar kan je langzaam groeien en het systeem uitbouwen.’, vertelt Kroon. Het systeem bestaat uit een basismodule met een buurtwarmtepomp die gebruik maakt van lucht als bron. Via een buurtnetwerk wordt warm water aan de woningen geleverd voor in de keuken, om de huizen te verwarmen en om te douchen. Dit vormt het basissysteem, waarmee zonder verregaande ingrepen aan de woningen hetzelfde comfort te realiseren is als nu. ‘Vanuit het basissysteem kan de buurt gaan kijken welke duurzame bronnen in de lokale omgeving beschikbaar zijn om op aan te sluiten.’, zegt Kroon. Hierdoor kan de transitie naar aardgasvrij in gang gezet worden, maar behoud je tegelijkertijd als buurt de flexibiliteit om het in de loop van de tijd aan te passen en uit te breiden. 

Buurt Eigenaarschap

Het eigenaarschap van het Buurt Energie Systeem ligt bij de bewoners van de buurt in de vorm van een buurtcoöperatie. De buurt kan zelf bepalen voor welk deel van het systeem ze eigenaar willen zijn en op welke gebieden ze zelf keuzes willen maken. Hiervoor kunnen ze gebruik maken van juridische en organisatorische ‘bouwblokken’ die de oprichting en exploitatie van het warmtebedrijf ondersteunen. Keuzes kunnen onder andere gemaakt worden over de techniek, financieringsmodellen en professionele service providers. ‘Maar een buurt kan er ook voor kiezen om de keuzes uit te besteden aan een professioneel bestuur.’, zegt Kroon.   

 Zelf het tarief bepalen

Het buurteigenaarschap stimuleert de lokale economie, want de winsten gaan terug de buurt in. De bewoners kunnen zelf besluiten hoe ze de winst willen gaan inzetten. Zo kan een buurt er bijvoorbeeld voor kiezen om de huizen nog beter te isoleren, waardoor het energieverbruik en daarmee de kosten omlaag gaan. De bewoners zijn zowel leverancier als afnemer van warmte. Hierdoor zijn er geen botsende belangen en is er volledige transparantie over de kosten. Bewoners kunnen hierdoor met elkaar het gesprek hebben over welk tarief ze willen hanteren voor de warmtelevering.

Participatie?

‘Ik gebruik zelf het woord participatie niet vaak’ is de reactie van Kroon als het gesprek daarover gaat. Participatie klinkt als ‘wij hebben iets bedacht en gaan een manier verzinnen waardoor jij het gaat accepteren.’, zegt Kroon. De totstandkoming van een Buurt Energie Systeem is een co-creatief proces. Een proces waar bewoners, gemeenten, woningcorporaties en netwerkbedrijven samenwerken om het warmtesysteem te realiseren.

‘Een co-creatief proces wil niet betekenen dat het vrijblijvend is. Vertrouwen in elkaar hebben, heldere definities van succes afspreken en expliciet maken wat het strategisch belang is van jouw organisatie, is daarbij belangrijk.'

Empathie

Het samenwerkingsproces stokt wanneer men de houding van expert, ‘ik weet het beter’, aanneemt. Kroon zegt daarover: ‘Op het moment dat het taai wordt, moet je zelf en als groep kunnen denken: ‘Hé, dit is interessant! Zou dat ook in andere buurten kunnen spelen?’ Om met spanning om te kunnen gaan, moet je empathie kunnen hebben voor de ander. Alle belangen moeten gehoord en vertegenwoordigd worden, anders ontstaat er iets dat niet werkbaar is voor alle partijen. Je moet naar elkaar luisteren, nieuwsgierig zijn en je eigen kennis en ervaring kunnen samenbrengen met die van anderen. Daarvoor is empathie echt heel belangrijk. Kroon: ‘Om deze enorme transitie te realiseren, is er niet alleen veel technisch personeel nodig en aangepaste wet- en regelgeving. De complexiteit en onvoorspelbaarheid van de maatschappelijke opgave vraagt bovenal om empathie.’

Moedig

Van de professionals van de systeempartijen als woningcorporaties, gemeenten, financiers en netbeheerders vraagt dit om flexibiliteit en ondernemerschap in de eigen organisaties. ‘Als je het hebt over moedige praktijken, dan zit daar de moed in’, zegt Kroon. Iedere professional heeft continu de uitdaging om in de eigen organisatie ruimte te creëren voor het collectieve klimaatbelang. De organisaties hebben allemaal een maatschappelijk belang, maar het klimaatbelang is vaak nog niet onderdeel van de ‘business as usual’. Daarom is het belangrijk om elke keer weer die verbinding en strategische relatie te leggen met je eigen bedrijf of organisatie.  Zo heeft Alliander als netwerkbedrijf de kerntaak om een betrouwbare en betaalbare energievoorziening te leveren. Kroon: ‘In een Buurt Energie Systeem worden lokale duurzame warmtebronnen benut en tegelijkertijd, waar mogelijk, onnodige netverzwaringen en maatschappelijke kosten voorkomen.’

Innovatieve ecosystemen

Op dit moment wordt het Buurt Energie Systeem op een aantal locaties in Nederland ontwikkeld, onder andere in Nijmegen en Arnhem. Tegelijkertijd denkt een landelijke coalitie na over hoe buurten zo goed mogelijk ondersteund kunnen worden. Het doel is dat buurtinitiatieven zichzelf heel eenvoudig kunnen organiseren én dat het systeem verder opgeschaald kan worden. ‘Dus samen met de buurten ontwikkelen we een collectief warmtesysteem én tegelijkertijd leren we voor Nederland.’, zegt Kroon. Het is daarmee een innovatief open ecosysteem. ‘Als het de ambitie is het Buurt Energie Systeem beschikbaar te maken voor 1000 buurten, dan moet je het gaan delen. Dat is voor mij de enige manier om dit te doen.’