Het Programma Aardgasvrije Wijken (PAW) is opgezet als lerend programma. Juist daarom telt ook de 'faalopbrengst' van mislukte participatie, aldus Leonie van der Steen. Als procesbegeleider in aardgasvrije wijken heeft zij zelf ervaren hoe participatie mis kan lopen. Vanuit de topsector Energie werkt zij nu samen met het Instituut voor Briljante Mislukkingen aan een leerlijn participatie voor gemeenteambtenaren.

"We waren verbaasd dat we alleen technisch opgeleide, merendeels blanke mannen in onze klankbordgroep hadden", vertelt Van der Steen over haar betrokkenheid bij het energieneutraal maken van een wijk in Woerden, zo'n vijf jaar geleden. "In die begintijd benaderden we zo'n opgave heel erg vanuit technisch perspectief, dus: hoe gaan we de woningen aanpakken, met welke techniek?" Dat had zijn weerslag op de communicatie en daardoor ook op de samenstelling van de klankbordgroep. Die vormde geen afspiegeling van de wijk.

Bewoners als uitgangspunt

"Andere bewoners die we erbij haalden, haakten vaak weer af zodra zij merkten wat voor technische gesprekken er gevoerd werden", vertelt Van der Steen. De les die zij zo gaandeweg leerde is dat er logischer punten zijn om in een wijk het gesprek te beginnen dan over het gasnet of de techniek. "In een aardgasvrije wijk spelen veel meer vraagstukken dan alleen energie. Misschien is verkeersveiligheid wel het grootste probleem voor bewoners of het binnenklimaat van hun woningen. Aansluiten bij hun belevingswereld was destijds een eye-opener. Inmiddels zijn we gelukkig een stuk verder."

Vertellen over fouten

"Wat ik merk, is dat het best spannend is om te vertellen over fouten die je in eerste instantie maakt. Als ik in een andere wijk of gemeente aan de slag ging met het thema aardgasvrij, nam ik natuurlijk de participatielessen mee die ik geleerd had . Als ik daar dan over wilde vertellen, vroeg ik me altijd af of hoe gedetailleerd ik kon zijn over een mislukking elders. Dus vertelde ik er in algemene termen over. Maar zonder details blijft zo'n verhaal niet goed hangen", vertelt Van der Steen.

Leren van elkaars fouten

"Iedereen die betrokken is bij participatie in aardgasvrije wijken is met de beste wil van de wereld aan het proberen, maar bouwen we ook echt voort op elkaars kennis?", vraagt Van der Steen zich af. "Volgens mij gebeurt dat nog veel te weinig. Dat is ook heel logisch, want het is best spannend om stappen te zetten in een dossier met zo'n groot afbreukrisico. Je moet risico's durven nemen als projectleider, bestuurder, gemeente. Bovendien heb je de juiste taal en cultuur nodig om elkaar te kunnen vertellen wat je geleerd hebt van fouten en mislukkingen."

Leerlijn voor gemeente-ambtenaren

"Vanwege de taal en cultuur rond mislukkingen heb ik vanuit de topsector Energie Paul Iske van het Instituut voor Briljante Mislukkingen gevraagd een leerlijn participatie voor gemeenteambtenaren te ontwikkelen", vertelt Van der Steen. "Het leuke aan het instituut van Iske vind ik dat er heel veel vrolijkheid in zit. De naam alleen al maakt nieuwsgierig en dat op zichzelf is al het begin van de cultuur die je zou willen hebben. Ons uitgangspunt is: laten we alsjeblieft luchtiger zijn tegenover elkaar over wat er misgaat en pas boos worden op elkaar op het moment dat we daar niets van leren."

Cultuur bij mislukkingen

Kenmerkend voor de cultuur waar het instituut naar streeft is dat er gefaald mag worden in organisaties. "Dat is geen vrijbrief om zomaar wat te doen", zegt Van der Steen. "We benadrukken dat het belangrijk is oog te hebben voor faalopbrengsten." Er is pas sprake van een 'briljante' mislukking als is voldaan aan vijf voorwaarden: visie, inzet, risicomanagement, aanpak en lessen (VIRAL). Dit houdt in dat je jezelf met een visie hebt ingezet, de risico's in het oog hebt gehouden, over je aanpak hebt nagedacht en lessen hebt geformuleerd. "Je bent dan misschien niet uitgekomen op het resultaat dat je wilde behalen, maar je behoudt wel de waarde van je inspanningen. Dan mag je het een briljante mislukking noemen", vat Van der Steen de methode van het instituut samen.

Taal voor mislukkingen

Behalve op de cultuur bij mislukkingen, is de leerlijn voor gemeente-ambtenaren ook gericht op het creëren van een gemeenschappelijke taal die de verhalen over mislukkingen gemakkelijker overdraagbaar maakt. "Het Instituut voor Briljante Mislukkingen kent zestien archetypen, zestien soorten fouten die je kunt maken", licht Van der Steen toe. "We hebben voor de leerlijn nu een aantal werksessies gehad met gemeenten, waarin we hen hebben bevraagd over de archetypen die zij herkennen."

Lege plek aan tafel

"In het voorbeeld van Woerden dat ik gaf, zou het archetype bijvoorbeeld 'de lege plek aan tafel' zijn", vertelt Van der Steen. "Dat betekent dat je denkt dat je iedereen aan tafel hebt, maar jezelf er niet van bewust bent dat je één bepaalde doelgroep mist." Het doel is dat gemeente-ambtenaren lessen gemakkelijker kunnen delen, op zo'n manier dat ze aansprekend zijn en herkenbaar, dus niet te abstract. "We maken casebeschrijvingen, waarin we laten zien wat de intentie was, de aanpak en het resultaat en welke les er is geleerd", aldus Van der Steen. "Die komen in een database die je online op verschillende manieren kan doorzoeken."

Wat heb je eraan gehad?

"Mijn hoop voor deze ontwikkeling is dat we elkaar continu gaan vragen 'En wat heb je eraan gehad?'", zegt Van der Steen. "Met de leerlijn krijgen gemeenten de kans zich samen met collega-gemeenten bewuster te worden van hun faalopbrengsten. De leerlijn is bedoeld om op een goede manier gebruik te maken van de database met casebeschrijvingen van mislukkingen, je eigen lessen te formuleren en de lessen die er al in staan op een goede manier over te nemen."