Bij Mens en Energie staan de drijfveren van bewoners centraal. Daarom heeft het Overlegorgaan Fysieke Leefomgeving (OFL) dit collectief gevraagd mee te doen in de begeleidingsgroep van deskundigen. Die denken mee over participatie in wijken die aardgasvrij worden. Jaap werd geraakt door de behoefte van mensen om te ‘blijven’; te blijven wonen waar ze wonen, te blijven doen wat ze doen.
In de Rotterdamse wijk Reyeroord spraken we deze lente met Marcel. Marcel is marine-officier. Nog even. Later dit jaar gaat hij met pensioen. Hij zit in zijn tuin. Zijn dochter is net het huis uit gegaan en woont nu een eindje verderop, op het dijkje. Om hem heen is de stad de afgelopen dertig jaar flink veranderd. Maar Marcel blijft. Hij heeft “een bloedhekel” aan verhuizen. Vanochtend had hij het er nog over met zijn buurvrouw. “Als wij blijven, dan blijven zij ook.” Blijven. In je huis, je buurt. Het lijkt soms vanzelfsprekend, maar voor veel mensen is het dat niet.
Samen met verschillende partners, waaronder het Programma Aardgasvrije Wijken van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) en het OFL, doen we als social designers van Mens en Energie bij verschillende gemeenten en organisaties onderzoek in de wijken die straks als eerste van het gas af gaan. We spraken veel mensen over hun leven, hun huis en hun wijk. De behoefte en soms strijd om te blijven kwam in hun verhalen steeds terug. Die focus op blijven was voor ons een opvallend verschil met de veranderverhalen, de transitietaal van beleidsmakers en professionals die we ook spraken.
Waarden doen ertoe
“Ik blijf gezellig kolen stoken” zegt mevrouw de Jong in een advertentie (voor kolen!) in de krant in 1964. “De kolenhandelaar, die weet wie ik ben als ik opbel.” Transitiedenkers halen het voorbeeld graag aan als “fake news” in transitietijd. In het NRC Handelsblad werd de advertentie laatst ook aangehaald, maar met iets meer begrip voor de warmtenostalgie van mevrouw de Jong. De schrijver refereert aan George Orwell die in 1945 waarschuwt voor de centrale verwarming: het gezin zal versplinteren als het niet meer samenkomt rond de kachel - de eigenlijke centrale verwarming. Wat het artikel laat zien is dat warmte niet alleen gaat over temperatuur. Het gaat over hoe verandering ingrijpt op ons leven, en op wat er voor ons toe doet. Zoals de gezelligheid van een vuurtje stoken en het ervaren van de warmte van anderen. Als social designer weet ik: in een veranderende samenleving staan altijd bepaalde waarden op het spel, en die waarden verliezen beleidsmakers en veranderaars nog wel eens uit het oog in hun verander-enthousiasme. Social designers gaan juist op zoek naar die waarden, en zetten ze centraal in transities.
Een nieuwe kijk
Bij echt taaie maatschappelijke vragen werken bestaande manieren van denken en doen niet meer. Social Design zetten we in om die vragen van een nieuwe definitie of ‘frame’ te voorzien, zodat nieuwe handelingsperspectief kan ontstaan. Het OFL zoekt naar vormen van participatie die passen bij de energietransitie. Als social designers streven we naar hetzelfde, maar we doen het omgekeerde: zoeken naar een energietransitie waar mensen aan mee willen doen. Is het daarvoor te laat? Beleidsmakers zijn in Nederland tenslotte al aan de slag met vaak behoorlijk concrete ideeën over hoe wijken van het gas af moeten. Ik zou zeggen: er is nog genoeg onzekerheid over zowel haalbaarheid van als draagvlak voor bestaande plannen om een social-design-aanpak te rechtvaardigen. Dus werken we toe naar concreet handelingsperspectief voor overheden, professionals en bewoners. We vragen daartoe allereerst: wat doet ertoe?
Ik blijf!
Terug naar Marcel, de marine-officier. Blijven vindt hij een fijn onderwerp. Voor hem is het een positieve kijk: wat gaat er goed, wat is er mooi aan hoe het is in de wijk. Als blijver wordt hij geconfronteerd met allerlei veranderingen. Fijne buren zijn net naar een groot huis in Barendrecht verhuisd. Een flat tegenover hem werd eerder door jonge mensen bewoond. Nu wonen er seizoenswerkers. Die geven geen overlast, maar er ontstaat ook geen binding met de buurt. “Dan hangen er van die gare lamellen en dat doet toch wat met de straat.” Marcel is politiek betrokken en kritisch op hoe de overheid de wijk benadert. “We zijn als een soort lemmings achter elkaar aan het rennen.” In de naburige wijk Heindijk worden al huizen gasvrij gemaakt. Het is onder ambtenaren een succesverhaal, maar Marcel hoort in zijn contacten met bewoners andere geluiden. Hij maakt zich zorgen over de transitie, want beleidsmakers “zijn te veel bezig met hun kindje”. En hij maakt zich zorgen over participatie, want bewoners “verwarren inspraak nog weleens met hun zin krijgen”.
Blijverschap
Deze en andere verhalen van blijvers zijn me zo gaan fascineren dat ik over ze ben gaan schrijven. Het zijn bewoners die in hetzelfde hoekje als mevrouw de Jong uit de advertentie terecht kunnen komen: de verkeerde kant van de geschiedenis, levend in een wereld die onherroepelijk verdwijnt. Terwijl aan de ‘goede kant’ leiderschap wordt getoond door overheden of zelfstandige ‘empowered’ bewoners met kennis, vertrouwen en middelen zoals beschreven in het adviesrapport van DRIFT in opdracht van het OFL. Maar onze gesprekken met mensen zoals Marcel doen me steeds meer beseffen dat het ‘blijverschap’ van bewoners een kwaliteit is die we nodig hebben, als aanvulling op leiderschap en empowerment. Blijvers hebben me verrast. Het zijn vaak veranderspecialisten: ze hebben zich te verhouden tot hun veranderende wijken en buurten. Hoe goed en kwaad dat ook mag gaan; ze zijn gebleven.
En hoe zit het met het blijverschap van overheden en professionals? Is de aandacht voor een wijk slechts tijdelijk, tot de buizen liggen? Als je werkt aan langdurige relaties vertoon je ander gedrag. Hoe ziet een energietransitie eruit als die eraan bijdraagt dat mensen kunnen blijven bij wat er voor hen toe doet, zoals de gezelligheid die ze ervaren in hun woning en hun wijk? In 1964 werd het thema ‘blijven’ gekaapt door de kolenindustrie: “Ik blijf gezellig kolen stoken!” Maar het verlangen om te blijven hoeft niet per se te leiden tot hakken in het zand. Nu al merk ik dat blijven een verbindend en enthousiasmerend perspectief kan zijn voor de verschillende overheden, bewoners en professionals waarmee we samenwerken.
Ken of ben je een blijver, heb je een reactie of wil je op de hoogte blijven? Stuur dan een e-mail naar jaap@matchingfutures.com. Kijk voor meer informatie over social design en de energietransitie op: www.mensenenergie.nl.